“Qazan dastanı”– qıymmätle ruxi xäzinä

 W. İmamovnıñ “Qazan dastanı” isemle tarixi romanı dönyä kürgängä dä öç yıl ütep kitkän ikän. Bolğar çorı ädäbiyatın öyrängändä, bigräk tä şul çorğa bäyälämä birgändä, hiç arttırıp äytüwem tügel, bu kitap alıştırğısızğa äylänä. Ul tatar ädäbiyatında yözek qaşı sanalırlıq äsärlär belän ber rätkä quyılırğa xaqlı. Moñarçı berkem dä qağılıp qaramağan tarixi çornı surätlärgä alınıp, entsiklopedik xarakterdağı äsär icat itkän Waxit İmamov kiñ qaraşlı, qıyu fikerle yazuçı buluwın tağın ber qat rasladı.

945–1015 yıllar aralığında yäşägän İdel Bolğarı, Xäzär qağanlığı, urıs kenäzlekläre arasındağı säyäsi-iqtisadi bağlanışlar, şul çorda bu illär belän idarä itkän tarixi şäxeslär häm ğadi xalıq yazmışı qatlawlı, ämma ütä dä qızıqlı, mawıqtırğıç waqıyğalar eçendä açıla. Bu waqıyğalarnıñ üzäk noqtasında Bolğar däwläteneñ bötenlege, xalıqnıñ iminlege öçen köräştä nıqlı teräk bulırlıq yaña başqala – Qazan qalasına nigez salu tora. İskitkeç qatlawlı çor. Törle-törle xalıqlardan, qabilä-ırulardan torğan öç däwlät. Xäzär qağanlığı – arada iñ köçlese.

İdel bolğarın da, tarqaw urıs kenäzleklären dä buysındırıp tota ul: zur-zur salımnar tülätä, citkän yeğet-qızların ala. Bolğarlar belän urıslarğa, berläşep, berdäm räweştä yaw belän çığası da bit. Yuq şul. Ni bolğarlar, ni urıslar üz illärendä nıqlı tärtip urnaştıra almıylar. Urıs ilendä başbaştaqlıq xökem sörä. Täxet öçen köräştä ağay-ene qırıla. Kiräksä dä, kiräkmäsä dä törle yaqqa yaw çabalar, üz cirlärendä genä eşläp, tamaq tuydırıp yäşäsälär ni bula? Yuq, kürşe tawığı kürkä bulıp kürenä. İdel Bolğarına da ällä niçä märtäbä höcüm itälär. Bolğarnıñ alardan başqa da ilne bolğatıp toruçıları citärlek. Bortaslar baş birmi, täxet öçen astırtın ğına köräş bara. İl täxete waqıtlıça axmaq bändälär qulına küçep, niçä märtäbä qıyın xäldä qala bolğarlar. İlne nığıtası, tarqaw qabilälärne berläşteräse, çiklärneñ törle yaqlarında, bigräk tä urıslar belän çiktäş urınnarda, kirmän-qalalar salası ide.