И газиз халкым минем (Триптих) / İ ğäziz xalqım minem (Triptix)

I. Рух вә иман

                      Каләмемне манып Ай нурына,
                      Язам татар рухы турында...

Җиһангирлар Җиргә төшеп нигез корды,
Тәртип саклап, бар Җиһанны күзләп торды.
Рух вә иманлы итсә дә үзенең халкын,
Язмыш аны сынар өчен меңгә борды...

Гасыр арты гасыр килде йөгереп-атлап,
Һәр килүдә өр-яңадан тормыш башлап.
Сыешалмый калыбына, купты Җиһан:
Изелде рух, изге җаннан китте иман,

Җан халкына ачу катыш рәнҗү ташлап.
Камил итеп яратылган бу Җиһанны
Явызлык һәм яхшылыкка бүлде Адәм.
Тора-бара тик явызлык өстен чыкты,
Рухка кирәк яхшылыкны күмде матәм.

Бар мохитне урап алган канлы дәһшәт
Тиз сындырды гел төз йөргән халкым билен.
Милләтнең иманын сытып һәм яндырып
Очырды, тәмам бетсен, дип, җилгә көлен.

Бөтереп искән җилләр аны алып китте,
Кыйтгаларның туфрагына илтеп сипте.
Югалмады көлнең хәтта бер бөртеге:
Һәр кыйтгада шытып чыкты иман нуры –
Нигезенә кире кайтыр көнен көтте...

Ул чорларда ата-бабаларның рухын,
Ни тырышып, кала алмадык без саклап.
Сукты сәгать: китте әдәп, үлде гадәт –
Ничә йөз ел йөрдек хәтерләрне таптап.

Бер-бер артлы кыелып төште манаралар,
Туктап калды рухи юлны җанга салу.
Иң авыр йөк булып ятты иңебезгә
Милли аңга, чын иманга тугры калу.

Иманыннан айрылганга, рух югалды –
Хәтта рухи кардәшлек тә китеп барды.
Ни кызганыч: бөек татар дөньясына
Кара фикер, кара яла берегеп калды.

Тарих үзе омтыла тик хакыйкатькә,
Ә хакыйкать кайчак тапмый үз «киштә»сен.
Телләренә аны бозып салганнардан
Чынбарлыкның ялган шәклен ишетәсең.

Чистарынып бетеп булмый шул яладан –
Әледән-әле калкып чыга өр-яңадан.
Кайчакларда уза хәтта чик-чамадан –
Татарларны күрсәткәндә гел карадан.

Тел, моң, хәтер бердәмлеге – рух саулыгы –
Асылында яту тиеш һәр милләтнең.
Әмма ничә гасыр буе бу саулыкның
Бәяләми яшәгәнбез бар кыйммәтен.

Тамырларны йолкып атып нигезеннән,
Югалттык гаять озакка милләт җанын.
Халкымның изге җиренә шаулап акты
Меңгә телгәләп өзелгән тамыр каны.

Борынгыдан тезелеп килгән даулы еллар
Җирсезләрнең хәтеренә эзләр салмый.
Узганыннан баш тартканнар һичберкайчан
Киләчәккә халкы белән үтә алмый.

Бер хакыйкать: рухи яктан зәгыйфь кавем
Тулы канлы яши алмый - гомере кыска:
Гадел тормыш, матур язмыш - гел хас түгел,
Башы керсә, аяклары булыр тышта.

Яңартуны көтә иман - инде күптән:
Әмер килде әллә кайчан Тәңре-Күктән.
Милләт өчен фида җаннар васыять иткән
Татарларга бердәмләшү вакыты җиткән.

II. Моң

                      И газиз халкым минем,
                      Моңыңда тирбәлермен.
                      Туфрагыңнан аерылмыйча,
                      Җитмешкә төрләнермен...

Кыйтгаларда балкып чыккан иман нуры
Кайтарды кабат халкыма милли моңын –
Татар рухының Галәмдә берөзлексез
Серләшүен, киң сулышын йөрткән җырын.

Авыр язмыш, сөю-сагыш - моңга сәбәп.
Милли моң - татар кагылган һәр нәрсәдә.
Моңнан туган бөтен аваз - җан түрендә,
Моңга чумган җан иңрәве - саф һәм садә.

Халкын сөйгән бөтен җанда чын рух ята,
Күңел күгендә моңланып таңнар ата.
Моң ургыган чишмәләрнең изге суын
Эчеп үскән һәрбер татар моң тарата.

Тукай моңы, Сәйдәш моңы, Сара моңы... –
Татар моңын илаһи моң иткән моңнар.
Шул даһилар эзе калган һәр сукмакта
Милләтне милләт итүче рух вә моң бар.

Моң - халкымның элгәрдән килгән «варисы»
Җирен саклап яуда узган чал тарихы,
Шәһит киткән бабаларның, балаларның,
Җимерелгән калаларның нигез рухы.

Халык әгәр Галәмнәрдән иңгән моңны –
Тамырлардан әрнү белән сыкрап чыккан
Авазларның бәгырьләрдә төрләнешен,
Аннан туган гүзәл аһәң тирбәлешен –
Үзәгендә сакламаса, тупаслана:
Хис таркала, аң вә уй гамь юктан тала,
Дөньяга хиссез кайраучы мондый халык
Назлы тыннан, милли моңнан мәхрүм кала.

Чөнки моң һәр күзәнәккә үтеп керә,
Бөтен җанны эретүче назга төрә.
Анда - Галәм, анда - Җиһан, анда - Инсан,
Анда - иманга илтүче изге Сүрә.

Моң чишмәсе әледән-әле гөрләп тула,
Тик җай алсын, кереп бары милли юлга.
Татар моңы яңа үрләр яулап килә –
Яшьләр чыкты киң мәйданга, сусап моңга!

Агылды моң карурманнар аша үтеп,
Киң далалар һәм дәрьялар буйлап китеп...
Татарны туплый иң әүвәл милли моңнар,
Төптә яткан хәтер йомгакларын сүтеп.

Гавам күңелен иркәләүче моң булганда,
Киләчәге нык өметле милләтемнең.
Яңгырасын татар моңы төрле телдә,
Дәрәҗәсен төшермичә милли телнең.

III. Тел

                      И Туган тел, и матур тел,
                      Әткәм-әнкәмнең теле...
                                            Г. Тукай.

Тел, моң, хәтер тарихларда ятса батып,
Хәтерсездә тел ачылмый - зиһен ватык.
Сагышланып, хәсрәтеннән моңайса да,
Уй һәм сүзләр туар бары вакыт-вакыт.

Теле бетсә, милләт үзе - боз өеме:
Эреп ага, милләтнең йөзен югалтып.
Эзен сала инде читләр сузган юлга,
Язмыш сызган үз юлыннан кире кайтып.

Югыйсә бит төркиләрнең кайнар рухы
Күптән сеңгән татарның милли җанына.
Барлык кардәш халыкларның фигылендә
Бөек татар милләте рухы чагыла.

Шуңа бездә бар да уртак, бар да охшаш:
Уртак хәтер, уртак моң һәм нык якын тел.
Бәхәсләрдә, гәптә фикер уртаклыгы –
Саннан төшеп калмас өчен үз телең бел.

Һәрбер чорда телләр ачты йозакларны,
Алып атты читләр корган тозакларны,
Хәтерләргә кереп калып, тарих яза,
Эш-гамәлләр булсын, диеп йөз акларлык.

Заманында якын-тирә, күрше халык
Телебезнең көч-гайрәтен торды татып.
Татар теле өстен торды хәйран вакыт –
Тирән суның агымнарын тиз туктатып,
Зур ташларны иң вак кисәкләргә ватып.

Сөйләм теле, язма телләр - тармак тамыр –
Бик күпләргә ачыклады ана йортны,
Безнең эрага кадәр өченче гасыр
Скиф, сарматтан «баш күтәргән» төрки котны.

Тел качырып, кот очырып йөрүче аз –
Ясый алмый милләткә алар инкыйраз.
Халкым теленең көченә бер раслама –
Меңләгән ел элек туган язма мирас.

Үз теленнән ваз кичкәннәр - милли рухсыз,
Милли моңсыз, шуңа йөзе сытык, нурсыз,
Һич борчымас аны халкының язмышы:
Юк аларда рухның телдә чагылышы.

Тел ул - һәртөрле милләтнең нигез ташы,
Моңга сусап йөргәннәргә - чишмә башы,
Хәтергә бушлык, хилафлык китермичә,
Рух һәм иманда яшәткән Ай-Кояшы.

* * *
                      Татарлыктан татар һич гарь итәрме,
                      Кеше үз исмене инкяр итәрме.
                      Татарлыкта татар угълы татармын,
                      Татар түгел димә - башың ватармын!
                                                        Дәрдемәнд.

Яклыйк-саклыйк тир-кан сеңгән Җиребезне,
Һәр буынны кеше иткән Телебезне,
Беркемне дә читкә какмый Иман керткән
Мәрхәмәтле һәм иң гадел Динебезне!

Дәрәҗәсен нык күтәрик Халкыбызның
Һәм яңартыйк үтә гаярь татар Рухын.
Бердәм булсак, хәтта таш диварлар авар:
Без бит әле - гаять көчле бүре токым.

Көчләп сөрелгән иманны җанга тартыйк,
Юл бирмәгән киртәләрне җимереп атып.
Чит-ят рухтан инде күптән арыныр вакыт,
Телебезгә, Хәтер, Моңга, Рухка кайтып.

Флёра Тарханова
24-25 март, 2009

Чыганак: "Мәдәни җомга" (23 июль, 2010 ел)

I. Rux wä iman

                      Qälämemne manıp Ay nurına,
                      Yazam tatar ruxı turında...

Cihangirlar Cirgä töşep nigez qordı,
Tärtip saqlap, bar Cihannı küzläp tordı.
Rux wä imanlı itsä dä üzeneñ xalqın,
Yazmış anı sınar öçen meñgä bordı...

Ğasır artı ğasır kilde yögerep-atlap,
Här kilüdä ör-yañadan tormış başlap.
Sıyışalmıy qalıbına, quptı Cihan:
İzelde rux, izge cannan kitte iman,

Can xalqına açu qatış räncü taşlap.
Qämil itep yaratılğan bu Cihannı
Yawızlıq häm yaxşılıqqa bülde Adäm.
Tora-bara tik yawızlıq östen çıqtı,
Ruxqa kiräk yaxşılıqnı kümde matäm.

Bar moxitne urap alğan qanlı dähşät
Tiz sındırdı gel töz yörgän xalqım bilen.
Millätneñ imanın sıtıp häm yandırıp
Oçırdı, tämam betsen, dip, cilgä kölen.

Böterep iskän cillär anı alıp kitte,
Qıytğalarnıñ tufrağına iltep sipte.
Yuğalmadı kölneñ xätta ber börtege:
Här qıytğada şıtıp çıqtı iman nurı –
Nigezenä kire qaytır könen kötte...

Ul çorlarda ata-babalarnıñ ruxın,
Ni tırışıp, qala almadıq bez saqlap.
Suqtı säğät: kitte ädäp, ülde ğädät –
Niçä yöz yıl yördek xäterlärne taptap.

Ber-ber artlı qıyılıp töşte manaralar,
Tuqtap qaldı ruxi yulnı canğa salu.
İñ awır yök bulıp yattı iñebezgä
Milli añğa, çın imanğa tuğrı qalu.

İmanınnan ayrılğanğa, rux yuğaldı –
Xätta ruxi qärdäşlek tä kitep bardı.
Ni qızğanıç: böyek tatar dönyäsına
Qara fiker, qara yala beregep qaldı.

Tarix üze omtıla tik xaqıyqätkä,
Ä xaqıyqät qayçaq tapmıy üz «kiştä»sen.
Tellärenä anı bozıp salğannardan
Çınbarlıqnıñ yalğan şäklen işetäseñ.

Çistarınıp betep bulmıy şul yaladan –
Äledän-äle qalkıp çığa ör-yañadan.
Qayçaqlarda uza xätta çik-çamadan –
Tatarlarnı kürsätkändä gel qaradan.

Tel, moñ, xäter berdämlege – rux sawlığı –
Asılında yatu tieş här millätneñ.
Ämma niçä ğasır buyı bu sawlıqnıñ
Bäyälämi yäşägänbez bar qıymmäten.

Tamırlarnı yolkıp atıp nigezennän,
Yuğalttıq ğäyät ozaqqa millät canın.
Xalqımnıñ izge cirenä şawlap aqtı
Meñgä telgäläp özelgän tamır qanı.

Borınğıdan tezelep kilgän dawlı yıllar
Cirsezlärneñ xäterenä ezlär salmıy.
Uzğanınnan baş tartqannar hiçberqayçan
Kiläçäkkä xalqı belän ütä almıy.

Ber xaqıyqät: ruxi yaqtan zäğıyf qawem
Tulı qanlı yäşi almıy - ğömere qısqa:
Ğädel tormış, matur yazmış - gel xas tügel,
Başı kersä, ayaqları bulır tışta.

Yañartunı kötä iman - inde küptän:
Ämer kilde ällä qayçan Täñre-Küktän.
Millät öçen fida cannar wasıyät itkän
Tatarlarğa berdämläşü waqıtı citkän.

II. Moñ

                      İ ğäziz xalqım minem,
                      Moñıñda tirbälermen.
                      Tufrağıñnan ayırılmıyça,
                      Citmeşkä törlänermen...

Qıytğalarda balkıp çıqqan iman nurı
Qaytardı qabat xalqımа milli moñın –
Tatar ruxınıñ Ğälämdä berözleksez
Serläşüen, kiñ sulışın yörtkän cırın.

Awır yazmış, söyü-sağış - moñğa säbäp.
Milli moñ - tatar qağılğan här närsädä.
Moñnan tuğan böten awaz - can türendä,
Moñğa çumğan can iñräwe - saf häm sadä.

Xalqın söygän böten canda çın rux yata,
Küñel kügendä moñlanıp tañnar ata.
Moñ urğığan çişmälärneñ izge suwın
Eçep üskän härber tatar moñ tarata.

Tuqay moñı, Säydäş moñı, Sara moñı... –
Tatar moñın ilahi moñ itkän moñnar.
Şul dahilar eze qalğan här suqmaqta
Millätne millät itüçe rux wä moñ bar.

Moñ - xalqımnıñ elgärdän kilgän «warisı»
Ciren saqlap yawda uzğan çal tarixı,
Şähit kitkän babalarnıñ, balalarnıñ,
Cimerelgän qalalarnıñ nigez ruxı.

Xalıq ägär Ğälämnärdän iñgän moñnı –
Tamırlardan ärnü belän sıqrap çıqqan
Awazlarnıñ bäğerlärdä törläneşen,
Annan tuğan güzäl ahäñ tirbäleşen –
Üzägendä saqlamasa, tupaslana:
Xis tarqala, añ wä uy ğäm yuqtan tala,
Dönyäğa xissez qayrawçı mondıy xalıq
Nazlı tınnan, milli moñnan mäxrüm qala.

Çönki moñ här küzänäkkä ütep kerä,
Böten cannı eretüçe nazğa törä.
Anda - Ğäläm, anda - Cihan, anda - İnsan,
Anda - imanğa iltüçe izge Sürä.

Moñ çişmäse äledän-äle görläp tula,
Tik cay alsın, kerep barı milli yulğa.
Tatar moñı yaña ürlär yawlap kilä –
Yäşlär çıqtı kiñ mäydanğa, susap moñğa!

Ağıldı moñ qarurmannar aşa ütep,
Kiñ dalalar häm däryälar buylap kitep...
Tatarnı tuplıy iñ äwwäl milli moñnar,
Töptä yatqan xäter yomğaqların sütep.

Ğawam küñelen irkäläwçe moñ bulğanda,
Kiläçäge nıq ömetle millätemneñ.
Yañğırasın tatar moñı törle teldä,
Däräcäsen töşermiçä milli telneñ.

III. Tel

                      İ Tuğan tel, i matur tel,
                      Ätkäm-änkämneñ tele...
                                            G. Tuqay.

Tel, moñ, xäter tarixlarda yatsa batıp,
Xätersezdä tel açılmıy - zihen watıq.
Sağışlanıp, xäsrätennän moñaysa da,
Uy häm süzlär tuwar barı waqıt-waqıt.

Tele betsä, millät üze - boz öyeme:
Erep ağa, millätneñ yözen yuğaltıp.
Ezen sala inde çitlär suzğan yulğa,
Yazmış sızğan üz yulınnan kire qaytıp.

Yuğıysä bit törkilärneñ qaynar ruxı
Küptän señgän tatarnıñ milli canına.
Barlıq qärdäş xalıqlarnıñ fiğılendä
Böyek tatar milläte ruxı çağıla.

Şuña bezdä bar da urtaq, bar da oxşaş:
Urtaq xäter, urtaq moñ häm nıq yaqın tel.
Bäxäslärdä, gäptä fiker urtaqlığı –
Sannan töşep qalmas öçen üz teleñ bel.

Härber çorda tellär açtı yozaqlarnı,
Alıp attı çitlär qorğan tozaqlarnı,
Xäterlärgä kerep qalıp, tarix yaza,
Eş-ğämällär bulsın, diyep yöz aqlarlıq.

Zamanında yaqın-tirä, kürşe xalıq
Telebezneñ köç-ğäyräten tordı tatıp.
Tatar tele östen tordı xäyran waqıt –
Tirän sunıñ ağımnarın tiz tuqtatıp,
Zur taşlarnı iñ waq kisäklärgä watıp.

Söyläm tele, yazma tellär - tarmaq tamır –
Bik küplärgä açıqladı ana yortnı,
Bezneñ erağa qadär öçençe ğasır
Skif, sarmattan «baş kütärgän» törki qotnı.

Tel qaçırıp, qot oçırıp yörüçe az –
Yasıy almıy millätkä alar inqıyraz.
Xalqım teleneñ köçenä ber raslama –
Meñlägän yıl elek tuğan yazma miras.

Üz telennän waz kiçkännär - milli ruxsız,
Milli moñsız, şuña yöze sıtıq, nursız,
Hiç borçımas anı xalqınıñ yazmışı:
Yuq alarda ruxnıñ teldä çağılışı.

Tel ul - härtörle millätneñ nigez taşı,
Moñğa susap yörgännärgä - çişmä başı,
Xätergä buşlıq, xilaflıq kitermiçä,
Rux häm imanda yäşätkän Ay-Qoyaşı.

* * *
                      Tatarlıqtan tatar hiç ğär itärme,
                      Keşe üz ismene inqyär itärme.
                      Tatarlıqta tatar uğlı tatarmın,
                      Tatar tügel dimä - başıñ watarmın!
                                                        Därdemänd.

Yaqlıyq-saqlıyq tir-qan señgän Cirebezne,
Här buwınnı keşe itkän Telebezne,
Berkemne dä çitkä qaqmıy İman kertkän
Märxämätle häm iñ ğädel Dinebezne!

Däräcäsen nıq kütärik Xalqıbıznıñ
Häm yañartıyq ütä ğäyär tatar Ruxın.
Berdäm bulsaq, xätta taş divarlar awar:
Bez bit äle - ğäyät köçle büre toqım.

Köçläp sörelgän imannı canğa tartıyq,
Yul birmägän kirtälärne cimerep atıp.
Çit-yat ruxtan inde küptän arınır waqıt,
Telebezgä, Xäter, Moñğa, Ruxqa qaytıp.

Flyora Tarxanova
24-25 mart, 2009

Çığanaq: "Mädäni comğa" (23 iyül, 2010 yıl)

VK фикерләре