Tufan abıynıñ soñğı çığışı

Xörmätle kollegalar!

Bügen “Mädäni comğa”nıñ 11 nçe aprel’ sanın aldım. Anda Tufan abıynıñ Däwlät Sovetınıñ 26 nçı aprelendä uzdırılğan utırışında söylägän çığışı urnaştırılğan ide. Ber tın aluda uqıp çıqtım. Üzemneñ dä eçne poşırğan närsälär turında Tufan Miñnullin tarafınnan da iskä alınu tağın ber qat küñelemne quzğatıp quydı. Bigräk tä Zöyä (Sviyajsk) kal’gası (kirmäne) turındağı fikere belän. Bügenge däwlät başlıqlarınıñ qayberläre Mäskäw aqçasına aldanıp, Zöyä qalasın rekonstruktsiyäläwgä artıq ähämiyät birälär, anı tarixi häykäl dip atıylar. Qazan xanlığın yuq itep, tatar qanın urıs ayağı astında taptatuda bu kirmän tarixta zur rol’ uynağan, ämma tatarğa qarşı qılınğan ğamällärdä. Min bu turıda uquçılarımа söylägän idem inde. Närsäneñ närsä ikänen belep torsınnar! Küptännän yazıp çığarğa teläp, qulım da qıçıtıp tora ide. Tufan abıy çığışınnan soñ bu qararım nığıdı. Saytımda bulsa da, bu kirmän turında yazıp çığarmın, Allahı boyırsa.

Tufan abıy da urıs matbuğatında, kinolarında “sabantuy” süzeneñ mäğnäse bozıluğa ränceşen belderde bu çığışında. Bu turıda minem üzemneñ dä 2011 yılnıñ 22 nçe iyulendä “Mädäni comğa”da “Saban tuyları uzğaç” isemle mäqäläm basılıp çıqqan ide. Ul saytımnıñ “Xezmätlärem” bülegendä dä urnaşqan. Min anda urıs kinolarında sabantuynı eçep suğışu, cıyılışıp buza quptaru belän tiñläwlärenä rizasızlığımnı belderep yazğan idem, üzebezdä häm Amerikada uzdırıla torğan sabantuyları turında açıqtan-açıq fikeremne dä beldergän idem.

Kemgäder waq-töyäk kenä sıman toyılsa da, mondıy närsälärneñ töbendä olı xaqıyqät yäşerenüwen toyımlıysızdır. Tufan abıynıñ änä şundıy xällärgä, mädäniyätebezne üsterügä türälärneñ atlığıp tormawlarına borçılıp söylägän çığışın saytımda urnaştıram. “Mädäni comğa”dan da uqıy alasız. Çit illärdä yäşäwçe millättäşlärebez öçen bu çığışnıñ latin telendäge versiyäsen dä urnaştıram.

Tufan Miñnullin: Keşe belän yazılmağan qanunnar idärä itärgä tiyeş

(26 nçı aprel’dä  IV çaqırılış Tatarstan Däwlät Sovetınıñ 28 nçe utırışında yasalğan çığış)

Xörmätle Röstäm Nurğaliyeviç! Färit Xäyrulloviç! Xörmätle kollegalar! Qunaqlar!

Käcäneñ cırı käbestä turında digändäy, minem dä süzem mädäniyät turında, şuña bäyle mäs’älälär xaqında. Min bu çığışqa inde küptän äzerlänep kiläm, bügen İldar Şäfqatoviç dokladınnan soñ söyläwem oçraqlı xäl genä.

Çınnan da, bezneñ mädäniyät turında söyläşer süzlärebez bik küp. Ul ayırım tikşerüne taläp itä. Äle küptän tügel genä min “7 dney” (tärc. “7 kön”) digän tapşıruda Röstäm Nurğaliyeviçnıñ Rusiyä Prezidentı belän söyläşep utırğanın tıñladım. Röstäm Nurğaliyeviçnıñ süzlärennän, bezdä şulqadär tözeleş barğanlığın, üzgäreşlär barlığın tıñlap, min söyenep, ğorurlanıp utırdım. Axırğa taba min Rusiyä Prezidentınıñ: “Kak u vas, Rustam Nurgaliyeviç, voprosı kul’turı, stroitelstvo obyektov kul’turı?” (tärc. “Röstäm Nurğaliyeviç, sezdä mädäniyät, mädäni obyektlarnı tözü mäs’äläläre niçek tora?”) – digän sorawın köttem. Ul soraw äytelmäde. Küräseñ, mädäniyät bügenge köndä bezneñ respublikada ğına tügel, Rusiyädä dä bigük ähämiyätle äyber tügel. Yuğıysä, bezneñ ğorurlanıp äyterlek süzlärebez dä bar, citeşmägän yaqlarıbız da bar.

Ägär dä mondıy soraw birelsä, Röstäm Nurğaliyeviç äytkän bulır ide, bez Ätnädä yaña teatr açtıq, diyär ide, Yazuçılar berlege binasın bik äybätläp remontlap yatabız, diyär ide. Citeşmägän yaqlar buyınça da äyter ide. Bez inde menä 15 yıllap Milli kitapxanä binasın tözü turında uylıybız, ämma äle şuşı tözeleşne başlarğa uylağanıbız yuq, bu – bezneñ kiläçäktäge problemalarıbız, dip äyter ide. Annarı 500 meñ keşe yäşägän Çallı şähärendä teatr binası yuqlığın äyter ide. Yuğıysä, Çallı şähärendä bügen iñ kimendä 4-5 teatr eşläp torırğa tiyeş bit. Ul teatrnıñ binası öçen min, bu rayonnıñ başlığı bulsam, oyalır idem. Ğomumän, ul xaqta süz başlawğa uq, anıñ bügenge köndä nindi şartlarda eşläp yatqanına min qızarır idem.

İkençese. Tübän Kamadağı teatr mäs’äläse. Bez inde “Neftexim”, dibez, ğorurlanabız, maqtanabız. Ä şunda keşe räxätlänep kerep qararlıq, bügenge kön taläplärenä cawap birerlek teatr yuq. Äle min bu öç obyekt turında süz uñayınnan ğına äyttem. Tiränräk uylap qarasaq, äytkänemçä, söyläşer süzlär, uylanırlıq uylar bar. Bez xäzer kul’turağa ber primitiv närsägä qarağan kebek kenä qararğa kereştek. Ä kul’tura bit ul keşeneñ yäşäw räweşe, anıñ ruxı, imanı. Ägär dä bezneñ eçke kul’turabız citmi ikän, bez berqayçan da aldınğı il, aldınğı millät bula almayaçaqbız.

Ägär dä bez bügen “Dal’niy” digän politsiya uçastogı turında süz alıp barabız ikän, bez, iñ berençe çiratta, monıñ nigezen tabarğa tiyeşbez. Närsädä monıñ sere? Çönki keşedäge kul’tura däräcäse bezdä şundıy tübän, bez inde xäzer küp närsälärne añlamıy başladıq.

Äle bügen genä min monda cämäğat sud’yasına soraw birdem. Yazılğan zakonnar östenräkme, ällä yazılmağannarımı, dip. Xätta ul da cawap birä almıy, “yazılğan zakonnar”, di. Ä bit keşe belän yazılmağan zakonnar idärä itärgä tiyeş, anıñ eçke dönyäsı, anı&˜ ruxı. Menä şuşılarnı keşe üti almağan waqıtta, şunı ütärgä keşeneñ säläte citmägän waqıtta zakonnar yazıla. Bez ul zakonnarnı yazarğa mäcbür bulabız. Menä ni öçen bez bu mäs’älägä qabat-qabat uylap yaqın kilergä tiyeş.

Bez bügenge köndä “Tatarstan – sport respublikası, Qazan – sport başqalası”, dip äytäbez. Bik äybät. Sport ta kiräk. Barısı da kiräk. Ämma läkin ber yünäleştä genä üsü bezne bizämi. Sezneñ, äytik, teatrdan spektakl’ qarap çıqqannan soñ, tamaşaçılarnıñ cıyılıp suğışqanın işetkänegez barmı? Yuq. Ä xokkey qarağaç, çığıp suğışalar. Bu närsä digän süz? Bu – suğışuçılarnıñ kul’tura däräcäse bik tübän, alar sportqa neandertaletslar küzlegennän çığıp qına qarıy, digän süz. Ä menä moña ayırım ber keşeneñ ruxi ixtıyacı bularaq  qaramıylar. Şuña kürä bez bu äyberlärgä ayırım iğtibar birergä tiyeş.

Kul’turağa primitiv qaraşnıñ tağın ber misalın ğına kiteräm. Menä min qarap yatam, “Pust’ govoryat” (tärc. “Söyläsennär”) digän tapşıru bara, anda nindider azğınlıq, azıp-tuzıp yörgän ber ğailä turında süz alıp barıla. Ul tapşıru turında minem inde ber süz dä äytäsem kilmi, ämma läkin şundıy fraza küñelgä kilep törtelde. Yurist keşe äytä: “Sabantuy ustroili” (tärc. “Sabantuy oyıştırdılar”), – di. Bu nindi Saban tuyı bulsın? Qayçan bezneñ Saban tuyınıñ şundıy azğınlıq ürnäge bulıp torğanı bar?!

Menä şuşı äyberlär bezneñ süzlärgä dä, terminologiyägä dä kerep kitte. Bezneñ däwlät citäkçeläre dä yış qına “uniçtojim”, “moçit budem” (tärc. “yuq itäbez”, “dömekteräbez”) digän süzlärne qullana başladı. Bolar inde däwlät citäkçeläreneñ leksikonında bulırğa tiyeşle süzlär tügel. Böten keşelär belän dä bez keşegä keşe itep qaraw turında söyläşergä tiyeşbezder.

Bezneñ kul’turağa qağılğan tağın ber zur çara ütkärelä başladı, ul – bezneñ tarixi istäleklär. Tarixi istäleklärgä bez inde soñğı waqıtta bik zurlap, yañarış, dip, Bolğar qalasın, Zöyä kirmänen kerttek, alarnı torğızu turında söylibez. Yarıy, Bolğar-Bolğar inde ul. Bezneñ Zöyä qalasın izge urın, dip äytälär. Biredä berwaqıt deputat çığış yasağanda min äytkän idem, ul nindi izge urın bulsın, digän idem. Kem äytte, kem uylap çığarğan? Bu – bezneñ kul’turabıznıñ däräcäsen kürsätä torğan misal. Keşe ciren yawlap alır öçen tözelgän kirmän izge urın bula almıy! Krepost’, postroyennaya dlya zavoyevaniya çujix zemel', nikogda ne mojet bıt’ svyatım mestom! İ dlya pobediteley, i tem boleye dlya pobejdennıx. Mı doljnı istoriyu znat’. K sojaleniyu, seyças mnogiye uje perestali çitat’ knigi. Çto tam, ya vot nablyudayu, na naşix spektaklyax ne bıvayut i naşi deputatı, redko bıvayut. Ya dumayu, Farit Xayrulloviç, kak-nibud’ naydyom vozmojnost’, mojet bıt’, eto budut parlamentskiye sluşaniya, gde budem obsujdat’ naşe duxovnoye sostoyaniye. (tärc. “Keşe ciren yawlap alır öçen tözelgän kirmän izge urın bula almıy! Ciñüçelär öçen dä, ciñelüçelär öçen dä! Bez tarixnı belergä tiyeş. Qızğanıçqa qarşı, xäzerge waqıtta küplär kitap uqımıy başladı. Bu ğına da tügel, min küzätep toram, bezneñ spektakl’lärdä deputatlarıbız bulmıy, siräk bulalar. Färit Xäyrulloviç, niçek tä bulsa mömkinlek tabarbız, dip uylıym, bälki, bu bezneñ ruxi torışıbız turında fiker alışu buyınça parlament utırışları bulır.”) Bezneñ ruxi dönyabız ni xäldä? Bezneñ keşe bulıp atalırğa xaqıbız barmı? Ällä bez haman da artta qalğan qırğıy xalıqlar bulıp yäşäwebezne däwam itärbezme?

Tufan Miñnullin

˜