Tatar dönyäsında tağın ber yuğaltu

Tufan Miñnullin. Bu isemne min iñ elek “Diläfrüzgä dürt kiyäw” komediyäse säxnäläşterelgännän soñ işetkän idem. Ämma anıñ äsärläre belän çın-çınlap qızıqsına başlawım 70 nçe yıllarda “Üzebez saylağan yazmış” draması belän tanışqannan soñ başlandı. Ul çorda bez äle yäp-yäş uqıtuçılar. Här yañalıqnı üzebezçä qabul itep, anıñ uñay yaqların kürergä tırışıp, nindider zur xıyallarnı tormışqa aşırırğa teläp yäşäp yatqan çaqlar. Bu drama uqıtuçılar kollektivında, bigräk tä ölkän yäştägelär arasında, şaw-şu tudırdı. Döresen äytkändä, alar bu äsärne qabul itmädelär, uqıtuçınıñ abruyın töşerüdä ğayeplädelär. Yäşlär isä bu äsärneñ mäğnäsen ikençe törleräk añladılar. Qatıp qalğan mäktäp tormışına nindider yañalıq alıp kilde ul. Gel olılar söylägänne tınıç qına tıñlap utırırğa, döres tügellegen kürep torsaq ta, alar äytkännär belän kileşergä, üz fikerebez bulsa da, qıçqırıp äytergä qurqıbraq torğan çaqlar bit äle. Şuşı drama bezne siskänderep cibärde. “Tufan Miñnullin döres yazğan, bezdä dä şundıy närsälär bar bit,” – dip äytä aldım min berençe tapqır olı yäştäge uqıtuçığa. Şunnan soñ bez, yäşlär, här citeşsezlekne tänqıytläp, üzebezneñ fikerebezne dälilläp çığış yasarğa qurıqmıy başladıq. Ul waqıtta bezneñ mäktäptä yäş uqıtuçılar baytaq ide şul. Uyattı bu äsär bezne. Döreslekne küzgä qarap äytä alğan avtornıñ näq menä şundıy äsäre kiräk bulğan ikän bezgä ul çaqta.

Tufan abıy çın döreslekne äytüdän berqayçan da qurkıp tormadı. Anıñ öçen kreslo (tärc. känäfi), törle däräcälär tügel, ä tatar milläteneñ yazmışı berençe planda tordı. Ul eşlägän eşlärne sanap çığarğa cıyınmıym. Bez, tatar tele uqıtuçıları, anıñ isemen qalqan itep kütärep, aña tayanıp yäşädek. Tatar telen uqıtunı qısqartırğa cıyınsalar da, berär mäktäpne yabarğa teläsälär dä, Tufan abıyğa möräcäğat itep, annan yärdäm soraw tatar zıyalıları öçen ğadäti xälgä äylände. Barlıq uqıtuçılar da belä torğandır inde. Ber atna elek mäktäplärdä yä dinnär tarixın, yä dönyä kul’turası nigezlären öyränügä qarağan fännärne uqıtırğa teläwläre turında (Mäskäw şulay quşa!) xäbär taraldı. Bu fännärne raspisaniyegä närsä isäbenä kertäbez soñ, digän sorawğa cawap ber buldı. Ber säğat tatar tele däresen qısqartırğa turı kiläçäk, didelär bezneñ mäktäptä. Belmim, başqa mäktäplärdä xällär niçekter, tik bezdä administratsiya üz fikeren änä şulay dip belderde. Min Tufan abıy belän söyläşergä tiyeş idem bu turıda, tik... ölgermädem. Citär, bar närsäne ber keşe cilkäsenä öymägez, üzegez dä beraz tırışığız, dide sıman Allahı Täğalä. Bu xäbärne berär ay elegräk işetkän bulsaq ta söyläşep bula ide äle. Näq ber ay çaması elek min Tufan abıy, Näcibä apa belän “Nigez taşları” spektakleneñ premyerasında oçraşqan idem. Tänäfes waqıtında bezne çäy eçärgä çaqırdılar. Şunda cılı ğına äñgämä qorıp utırdıq. Süz artistlar uyını turında bardı. Äsärdäge iserek Xälil obrazına üzgäreş kertep bulmıymı ikän dip uylanıp yörgän çaqlarım ide ul çaqta. Bu fiker “Nigez taşları”n rusçağa tärcemä itkän çaqta uq başımа kerep utırdı, hiç küñeldän çıqmıy ğına bit. Tufan abıy bu äsären xäzerge çorğa yaraqlaştırıp, ör-yañadan yazğanğa kürä, teatr administratsiyäse sinxron tärcemädän faydalanu öçen, miña dramanı tärcemä itü eşen tapşırğan ide. Şul waqıttan birle tınğı birmägän uyımnı äyttem min Tufan abıyğa. “Xälil qızğanıç bit, Tufan abıy, säxnäläştergän çaqta bulsa da, anı yaña tormışqa qaytarıp bulmıymı soñ, tormışta isereklärneñ tözälüwenä misallar baytaq bit,” – dim. “Yuq, Güzäliyä, minem Xälil tözälä torğan tügel, ul üze teläp alğan bu awıruwın, tözälergä telämi dä,” – dide Tufan abıy. Spektakl’ qarawnı däwam itäbez. Rejisser Renat Äyupov ta näq minem sıman uylap yörgänderme, belmim, tik spektakl’ min xıyallanğança bette. İr-atlar, şul isäptän Tufan abıy da, anıñ belän kilgän başqa artistlar da tamaşanı yılıy-yılıy qaradılar. Min bu turıda “Nigez taşlarıñ müklänmäsen” isemle mäqalämdä yazıp çıqqan idem inde. Şulay da spektakl’ betkäç tüzmäde Tufan abıy, säxnägä çıqtı. “Bu minem Xälil tügel, tik min Renat tudırğan bu obrazğa qarşı tügel,” – dide. Änä şulay üze uylağannı härwaqıt yarıp äytä belä ide Tufan abıy. Anıñ belän äñgämä qoru qızıq ide. Şulay da uylamıyça ber süz ıçqındırsañ, anıñ kisken cawabın tıñlarğa da äzer bulırğa kiräk ide. “Tatar xalqı – böyek xalıq” isemle mäqalämneñ basılırğa tiyeşlegen dä äytkän idem aña, tik ni qızğanıç, uqırğa ölgermäde Tufan abıy. Anıñ fikeren bik tä işetäse kilä ide.

Tufan abıynı yuğaltunı tatar xalqı bik awır kiçeräçäk, monıñ qaytawazı bik ozaqqa suzılaçaq äle, çönki bügenge köndä anıñ kebek millätne añlağan, xalıq öçen canın birergä äzer bulğan başqa beräw yuq. Bulır mikän? Millät diyä-diyä, üz yörägen tiyeşennän alda yandırıp köl itkän bu şäxesneñ eşen anıñ kebek däwam itä almasaq ta, teläktäşlek kürsätik, telebezne-ruxıbıznı yaqlap, süzebezne kisterep äytergä öyränik. Tufan abıy, xuş, bäxil bul, awır tufrağıñ ciñel, urınıñ ocmaxta bulsın.

2 nçe may, 2012 yıl