Yaña mäqälä

Tatar xalqı turında uylanular

Bu mäqäläne uqığançı, ike poema - Flyora Tarxanovanıñ "İ ğäziz xalqım minem" triptixı häm Robert Miñnullinnıñ "Tatarlarım!.." oran-poeması belän dä yaxşı tanış bulu kiräk:

“Sin qayan?” – dip sorıy kiläçägem.
“Tatar yäşi!” digän öydän min.
İ. Yüzeyev

Äye, yäşi tatar häm yäşäyäçäk tä! Kiläçäktä dä monıñ şulay bulasına şağıyr nıq ışana. G. Tuqay, Därdemänd, N. Dumawi, S. Rämiyev h.b. bik küp şağıyrlärebezneñ tatar milläteneñ kiläçäge öçen borçılıp yazğan şiğırläre uquçı yäşlärebezneñ milli üzañın üsterüdä, xalqıbıznıñ ütkäne häm bügengese belän ğorurlanu xisläre tärbiäläwdä äytep betergesez ähämiätle rol’ uynıylar. Mondıy ruxtağı şiğırlär äledän-äle “Mädäni comğa” ğäzetasında da çığa toralar. 2010 yılnıñ 23 nçe iyülendä F. Tarxanovanıñ “İ ğäziz xalqım minem” häm 30 nçı iyül sanında R. Miñnullinnıñ “Tatarlarım!..” poemaları dönyä kürde. Alar ayıruça iğtibarğa layıq dip sanıym. Ozaqlamıy tatar dönyäsı xalıq isäben alu kebek sınawda qatnaşaçaq. Kemnär bez, kiläçägebez nindi? Bu sorawlar bügen küplärebezne bitaraf qaldırmıy. Üzebez utırğan botaqqa balta çapmas öçen häm üz-üzebezgä ixtiramnı yuğaltmas öçen, xäterne gel yañartıp torırğa kiräk. Alda äytep kitelgän po’malar şundıy maqsatlarnı küzdä totıp yazılğan, alarnıñ bügenge köndä aktual’lege, mäğnäwi qıymmätläre bik zur. Bu po’malarğa qabat iğtibarnı yünältü maqsatınnan, min alar turında qäyber fikerläremne äytep kitärgä telim.

Şağıyrä F. Tarxanovanıñ “İ ğäziz xalqım minem” poeması (triptix) anıñ iñ uñışlı äsärläreneñ berse dip sanıym. Härberse tirän mäğnägä iyä bulğan öç şiğırne ğömumi ber tema häm ideya berläşterep tora. Tel, Rux wä İman, Moñ – bolar millätebezneñ yäşäyeş nigezen täşkil itüçe berdäm öç köç häm töp tayanu noqtası da, anı berläşterep totuçı üzäge dä. Äsärdä süz şular turında bara. Poemanı uqıy başlawğa uq, şağıyräbez ğorur, buysınmas häm köçle ruxlı, irlärçä qıyu, qolaçlı fiker yörtüçe zat bulıp küz aldına kilep basa. “Bezne beterälär, kiläçägebez yuq,” – dip sörän saluçı qäyber pessimist adämnärdän ayırmalı bularaq, ul millätebezneñ kiläçäge barlığına nıq ışana, anıñ iminlegen saqlaw yulların da kürsätä. 

X. Tufan: “Şağıyr ul şiğır yazuçı ğına tügel, ul üze şiğır,” – dip yazğanda, näq şundıy şağıyrlärne küzdä totqandır, möğäyen. Ägär şağıyr yöräge şiğri xislär belän tulı häm şul xislär utında başqalarnı da yandıra, uyata ala ikän, ul üz xalqınıñ küñelendä şiğırläre kebek ük kersez häm saf bulıp qalaçaq. F. Tarxanovanıñ bu poemasın min qat-qat uqıdım. Çın yöräktän yazılğan bu güzäl äsär mine uylanırğa, eş-ğämälläremä qabat bäyä birergä, yäşäw mäğnäsenä tiränräk qararğa mäcbür itte. 

Poema nigezendä “Rux wä iman”, “Moñ”, “Tel” şiğırläre yata. Rux – tatar tormışınıñ töp qıymmäte. Millätebezne yuqqa çığarunı maqsat itep quyğan här basıp aluçı – buysındıruçı – iñ elek anıñ ruxın sındırırğa tırışqan. Möstäqıyl däwlätle xalqımnı Yawız İvan iregennän mäxrüm itkän, çuqındırıp, imanın tartıp alırğa telägän. Annan soñ kilgän bik küp “cihangirlar”, şul isäptän “millätlär atası” Stalinnıñ qansız rejimı anı izgän, bötenläy yuq itärgä telägän.

Millätneñ imanın sıtıp häm yandırıp
Oçırdı, tämam betsen, dip, cilgä kölen, – dip özgälänä şağıyrä yöräge.

Ul qarañğı yıllarda:
Ber-ber artlı qıyılıp töşte manaralar,
Tuqtap qaldı ruxi yulnı cayğa salu.

Äye, imanın saqlap qala almağannarnıñ küñelenä qollıq boğawı salındı, başlar iyelde, ğorurlıq artqa çigende. Monıñ säbäben avtor açıq añlıy:

İmanınnan ayrılğanğa, rux yuğaldı –
Xätta ruxi qärdäşlek tä kitep bardı.

Rux-imansız qaluda çitlärneñ ğäyebe zur bulsa da, üzebezdä dä bitaraflıq az bulmağandır. Poemada ul bolayraq yañğırıy:

Tel, moñ, xäter berdämlege – rux sawlığı –
Asılında yatu tiyeş här millätneñ.
Ämma niçä ğasır buyı bu sawlıqnıñ
Bäyälämi yäşägänbez bar qıymmäten.

Ozaq yıllar däwamında qol xälendä yaşärgä duçar itelgän xalqıbızğa inqıyraz yanıy, tik bu xalıqnı yuq itü mömkinme soñ? Yuq! Taralsa taralğan, çäçelsä çäçelgän, läkin xalqım bireşmägän, tamırları tirängä yäşerengän imän kebek nıq bulğan, bil birmägän; kiräk ikän – xäylä belän, kiräk ikän, köräşep, üzen-üze saqlağan. Şıqsız qarañğı yıllar, ğasırlar anıñ şanlı isemen pıçratıp, tarix arbasınnan törtep töşerergä teläsä dä, milli añnı, imannı saqlap qalu zarurlığın añlağan köräşçeläre dä citärlek bulğan xalqımnıñ.

İñ awır yök bulıp yattı iñebezgä
Milli añğa, çın imanğa tuğrı qalu, – dip ğorurlana şağıyrä, alarnı iskä alıp.

Tarixta ber suğışlarğa da qatnaşmıyça, ämma yäşäyeşen saqlap qala alğan xalıqlar bar. Qılıçqa qılıç kilep suğışmıyça da, iminlekne nığıtu mömkinlegen avtor tarixi ütkänebezne – xäterebezne yañartuda, ruxi çistarınuda häm telebezne, moñıbıznı yuğaltmawda kürä.

Ber xaqıyqät: ruxi yaqtan zäğıyf qawem
Tulı qanlı yäşi almıy – ğömere qısqa, – dip kisätä şağıyrä häm anıñ sizger küñele “ğädel tormış”qa, “matur yazmış”qa kire qaytunıñ berdänber yulına işarä itä:

Yañartunı kötä iman – inde küptän:
Ämer kilde ällä qayçan Täñre-Küktän.
Millät öçen fida cannar wasıyät itkän
Tatarlarğa berdämläşü waqıtı citkän.

Äye. Bügen xalqım bu xaqıyqätne añlap, toyıp yäşi. İmanğa qaytabız, dimäk, ruxıbız yañara, nığıy. Moñıbız-cırıbız cir şarınıñ törle poçmaqlarında (tatar yäşämägän urın az) awaz sala.

Qıytğalarda balqıp çıqqan iman nurı
Qaytardı qabat xalqımа milli moñın...

Tatar moñınıñ köçe şaqqatırlıq. Uysız-telsez yäşätü öçen böten şartlar tudırılğan imperiyädä ğömer itsäk tä, bügenge yäşlärebez moñğa tartıla häm alarnıñ sanı yıldan-yıl arta bara. Çitlär arbasında utırsa da, üz cırın cırlarğa tırışa xalqım. Bu inde – milli añnıñ uyana başlawı ğına tügel, ä üseş xalätenä kerüwe digän süz. Bu fikerneñ döreslegen şağıyrä süzläre änä niçek raslıy bit:

Tatarnı tuplıy iñ äwwäl milli moñnar,
Töptä yatqan xäter yomğaqların sütep.

Moñ ul – yuğala barğan telebezne saqlap qalırğa yärdäm itüçe faktorlarnıñ berse. Moñ häm tel ber-bersenä tığız bäylängän. Tele yuqnıñ milli añı da, moñı da yuq. Milli añnıñ ni däräcädä yuğarı buluwı, dimäk, telgä bäyle.

Üz telennän waz kiçkännär – milli ruxsız,
Milli moñsız, şuña kürä yöze sıtıq, nursız,
Hiç borçımas anı xalqınıñ yazmışı:
Yuq alarda ruxnıñ teldä çağılışı.

Şağıyräbez iñ matur çağıştırular aşa telebezneñ böyek qıymmäte turında üzeneñ asıl süzlären citkerüwen däwam itä:

Tel ul – härtörle millätneñ nigez taşı,
Moñğa susap yörgännärgä çişmä başı,
Xätergä buşlıq, xilaflıq kitermiçä,
Rux häm imanda yäşätkän Ay-Qoyaşı.

Poemanıñ yomğaqlaw öleşendäge öç strofası aldağı şiğırlärdä çağılış tapqan uy-xıyallarnı ber töyengä tuplap ğömumiläşterä häm şağıyräneñ bäğırendä yörtkän iñ izge, iñ asıl fikerlären citkerä:

Däräcäsen nıq kütärik Xalqıbıznıñ
Häm yañartıyq ütä ğäyär tatar Ruxın.
Berdäm bulsaq, xätta taş divarlar awar:
Bez bit äle – ğäyät köçle büre toqım.
Köçläp sörelgän imannı canğa tartıyq,
Yul birmägän kirtälärne cimerep atıp.
Çit-yat ruxtan inde küptän arınır waqıt,
Telebezgä, Xäter, Moñğa, Ruxqa qaytıp.

Bik köçle äytelgän süzlär. Şağıyräneñ citkerergä telägän här fikere açıq, cıynaq, tögäl, bernindi süz quyırtularğa, buş süzlärgä urın yuq bu poemada. Strofalarnıñ här yulı da xikmätle süz bulıp yañğırıy. Mondıy şağıyrlärne elegräk köräşçe-şağıyrlär, dip atıylar ide. F. Tarxanovanı kürep häm şiğırlären uqıp belgännär anı xisçän, sentimental’ şağıyrä bularaq küzallıylar bulır. Mondıy poema icat itkän ikän, dimäk, anıñ öçen tatar xalqı bik ğäziz. Monıñ belän ul üzeneñ köçle zat häm imanlı şäxes buluwın raslıy. Şäxsän min üzem bu poemanı xalqıbıznıñ tormış programması diyep qabul ittem. Tıynaq şağıyräbez bu äsären oran-poema – tatar xalqın berläşergä öndäwçe, köräşkä çaqıruçı poema dip atamasa da, bez – anıñ küpsanlı uquçıları näq şundıy fikerdä qalabız.

Xäyer, F. Tarxanova poeması basılıp, küp waqıt ta ütmäde, xalıq şağıyre R. Miñnullinnıñ “Tatarlarım!..” oran-poeması dönyä kürde. Anı da millätebez yazmışı, anıñ kiläçäge dulqınlandıra, borçıy. Avtor iñ elek tatar xalqınıñ tarixnıñ törle çorlarında yäşägän törle qawemnärneñ däwamı ikänlegen iskä töşerä. İsemnäre borınğıdan uq kilgän häm tarixqa kerep qalğan böyek däwlätläre bulu belän ğorurlana.

Bolgarlardan, Altın Urdalardan,
Xanlıqlardan qalğan tatarlarım... – di ul, “babaylarnıñ böyek däwerenä” soqlanıp.

Ğasırlarnı iñläp kilgän böyeklek soqlandırsa da, zur häm şanlı däwlätlärneñ yuqqa çığuwı häm bügen şularnıñ barı tik ber qıypılçığına “xuca” bulıp yäşäwebez şağıyr yörägen ärnetä:

Tıñlıym da min yılıym tatarımnıñ
Törkilärdän kilgän cır-köylären... – di ul, sağışlanıp.

Anıñ ütkändäge böyeklekne kire qaytarası kilsä dä, monıñ mömkin tügellegen uylap, ömetsezlekkä dä birelep ala:

Teläsäk tä xäzer qaytıp bulmas
Babaylarnıñ böyek däwerenä.

Poemanıñ aldağı öleşlärendä şağıyr tatar xalqınıñ ütkäne turında uylana.

Tatar yulı ul – ğasırlar yulı,
Tatar yulı ozın häm qatlawlı.

Tatar ütkän yul – anıñ tarixı. Ütkänen belmägännärneñ kiläçäge dä yuq. Bu härkemgä bilgele xaqıyqät. Şağıyrne ikençe närsä borçıy.

Tatar yulın kemnär yarıp barır?
Kemnär qalır tatar arbasında? – digän soraw aña hiç tä tınğılıq birmi.

Xalqıbıznıñ ütkäne turında söylägändä, anıñ belem aluğa mönäsäbäte xaqında äytmiçä kitep bulmıy. Kitapnı qäderläw häm saqlaw, ğıylemgä omtılu yağınnan tatarlarğa tiñnär buldımı ikän? Uqımışlılar turında äytep tä tormıym, ğädi xalıq arasında da öyendä kitap totmağanı bik siräk bulğandır. Şağıyr dä bu turıda äytep kitüne mäğqül kürä.

Telägännär kürer: ber küz salsañ,
Ber borılıp baqsañ ütkännärgä,
Tatar fäqät igelekkä däşkän,
Ğıylem nurı çäçkän bütännärgä.
Qılıç totıp tügel, kitap totıp,
Kilgän bezneñ tatar kürşesenä...

Äye, tatarnıñ bu izge sıyfatı belän bik xaqlı ğorurlana şağıyr, bu yullarda xalqıbıznıñ çın ruxi asılı çağıla. Tik şuşı yullardan soñ uq ul (!):

Qayda da ber qoyaş häm ber qaraş,
Qayda da eş – tatar keşesenä, – dip däwam itä.

Ğorurlıq xisläre küñel töşenkelege belän (bu yağı belän ul S. Rämiyevne dä xäterlätep ala) alışına. Uñay xislärneñ qapma-qarşı xislär belän kisken alışınuı anıñ uylanıp, tormışta kürgännärenä şunda uq näticä yasap baruwınnan da kiläder, möğäyen. Çınnan da, küpme genä ğıylemle bulsa da, küpme genä izgelek qılsa da, tatar berqayçan da “eş atı” buludan tuqtamağan. Qayda ğına yäşäsä dä, nindi şartlarğa quyılsa da, ul üz tormışın köyli alğan, keşe cilkäsendä yäşämägän. Bu bügen dä şulay. Monıñ belän ğorurlanu kiräk. İñ aldınğı illärdä yäşäwçe bik küp xalıqlar (döres, alar, bezdän ayırmalı bularaq, üz illärendä üzläre öçen eşli) tatar kebek xezmät söyä, bu naçar sıyfat tügel.

Qayda ğına sibelep yäşämi tatar toqımı. Şağıyr alarnıñ hämmäsenä dä möräcäğät itä, alarnıñ tarixın, tormış-yäşäyeş şartların iskä ala. Ber qarıysıñ, ul: “ İ cir totqan başqort tatarlarım, i eş totqan mişär tatarlarım,” – dip soqlana. İkençe qarağanda, üzbäk, qazax, mordwa, fin, qıtay h.b. xalıqlar arasına “bäxet ezläp” kitkän häm ul xalıqlarğa “yaraqlaşıp betkän” tatarların uylap özgälänä, Qırım tatarları “tükkän qan-yäş” anıñ “bäğirlären telä”. Şul uq waqıtta avtor üzenä xas yumor tele belän:

Urıslaşıp betmisezme äle
Sez dä, Ural, Seber tatarlarım...
Sez tatarmı äle, Qıtay belän
Qazaq cirendäge tatarlarım – dip, yäş aralaş kölgändäy bula.

Çınnan da, tatar xalqı bik küp, ämma iñ ayanıçlısı şul: ul törle töbäklärgä, illärgä taralıp betkän, anı ber yodrıqqa töynäw, tieşle waqıtta üz süzen äytterü şaqtıy qıyın. Şağıyr monı belä. Ul sentimental’ buludan qurıqmıyça, beraz ironiya qatış maqtaw aşa küpsanlı tatar küñelenä açqıç tapmaqçı bula. Poemanıñ kereş öleşendä:

Sezgä däşäm, ğäziz tatarlarım,
Altınnarım minem, talantlarım!
Tatarlarım, sezne maqtıy-maqtıy,
Qarlığıplar betä tamaqlarım... – dip möräcäğät itä häm alğa taba maqtaw süzläre arta ğına bara.

Bu maqtawdan barısına da: “uqımışlıları” häm “tırışları”na da, “tapqırlar”ı häm “çıdamnarı”na da, “alıpsatarları”na da öleş çığara avtor, yäğni härkemgä dä xörmät-ixtiram kürsätelä. Şağıyr küñelenä alarnıñ barısı da bik yaqın, bik qäderle, tik “zatlıdan da zatlı, asıldan da asıl, törledän dä törle tatarlarım...” digändä, avtor “tatarlıqların bik küptännän inde xäterlämi torğan” tatarlarnı da, “imanınnan häm dinennän yazğan häm telennän yazğan”narnı da, “urıslaşıp betkän mañqortlar”nı häm “qazaqlaşıp, qırğızlaşıp..., polyaqlaşıp betkän” tatarlarnı da küzdä tota. Qalğannarın sanap tormasaq ta, “tatarlarım” süzeneñ poemada ille tapqırdan artıq qullanıluwın äytep kitsäk tä citärder, möğäyen. Qayberäwlär monıñ belän kileşep betmiçä: “Niçek inde küptän üz telen onıtqan mañqortnı yäisä urıslaşqan, dinennän yazğan tatarnı yaqın itärgä mömkin? Alarğa ana tele, tatar ruxı digän qıymmätlär bötenläy çit närsä bit,” – diyärlär. Bu sorawğa ictimağiy häm fälsäfi yaqtan yaqın kilep qarıyq. Berençedän, tatar dönyäsınıñ şundıy xälgä töşüwe bik küp obyektiv häm subyektiv säbäplärgä bäyle. İkençedän, nindi genä tiskäre yaqları bulmasın, qıyırsıtılğan, räncetelgän, niçämä-niçä däwläten yuğaltqan tatar xalqına ixtiram saqlağan xäldä, bez töp maqsatıbıznı – tatar dönyäsın berläşterü kiräklegen onıtmasqa tieşbez. Şağıyrneñ:

Tarqalırğa bezneñ xaqıbız yuq,
Bik tırışsalar da taratırğa…
Ä tarqalmas öçen üz-üzeñne
Häm xalqıñnı kiräk yaratırğa! – digän süzläre näq şunı raslıy.

Ul berläşergä, üz-üzebezne saqlarğa çaqıra, çönki bezneñ öçen berkem dä köräşmäyäçäk.

Bez üzebez ägär kütärmäsäk,
Kem kütärer bezneñ tatar danın?!
Anıñ öçen sez bar, tatarlarım,
Anıñ öçen bez bar, tatarlarım!..
Sin yuğaltma, tatar, üz qıyblañnı,
Qıçqırıp äyt, tatar, üz süzeñne!
Yaqla, Xoday, yaqla tatarıñnı!
Saqla, tatar, saqla üz-üzeñne!

İke avtornıñ ike poeması. Här ikesen dä tatar yazmışı, anıñ kiläçäge mäs’äläläre borçıy. Här ike poemada da ğäziz tatar xalqın berläşterü ideyase üzäk urınnı alıp tora. Näticä yasap şunı äytäsem kilä: xalqım berdäm bulsa ğına, xörmät häm bäxet eçendä yäşäyäçäk. Tarqaw bulsaq ta yaşärbez, tik ğorur başıbıznı iyep, qol xälendä ğömer kiçererbez. “İyelgän başnı qılıç kismi” digän süzlärne onıtıyq, çönki iyelgän baş zäñgär kükne dä, yaqtı qoyaşnı da kürmi. Tel yäşerep, başnı iyep yäşäw irek söygän xalıqqa xas närsä tügel. Kütär başıñnı, ğäziz tatarım!