Altınğa näces yabışmas

Тарханова Гүзәлия 10 noyabr', 2010 - 17:05

Алтынга нәҗес ябышмас

Xalqıbıznıñ böyeklegen, ul bilägän däwlätlärneñ (Bolgar, Altın Urda, Qazan xanlığı) ğomumkeşelek tarixında totqan urının anıñ böyek häm zatlı şäxeslärennän başqa küz aldına kiterü mömkin tügel.

Qazan tarixında millätebezneñ söyekle xanbikäse, asıl zatı Söyembikäneñ role ğäcäyep zur. Söyembikäsen, annan soñ däwlätçelegen yuğaltqan tatar xalqı legendalar häm bäyetlärdä anı sağınıp söylägän, isemen danlağan. Ädiplärebez Söyembikä turında yazğan romannarında, anıñ iseme belän bäyläp, tatar xalqınıñ tarixtağı böyek rolen, ruxi häm mädäni dönyasınıñ baylığın kürsätergä omtılğannar. Niçämä-niçä buwın mäktäp balası “Söyembikä bäyete”n uqıp üskän, tatar xalqınıñ açı faciğasın üz yöräge aşa uzdırğan. Şağıyrlärebez, rässamnarıbız äsärlärendä tudırılğan Söyembikä obrazı güzällek simvolına äylängän. Millätebez sağında toruçılarnı anıñ izge iseme zur köräşlärgä ruxlandırğan.

Bügenge dönyada, yäğni ruxi qıymmätlär yuğala barğan ber çorda, Söyembikä iseme yäş buwın öçen, qıyblasın yuğaltmıyça, alğa barırğa, döres yaşärgä öyrätüçe mayaq bulıp tora.

Söyembikäne Mäskäwgä totqın itep ozatqannan birle 458 yıl waqıt uzğan, ä tatar xalqı küñelendäge cäräxät haman da ärni, yöräklärdän qan sarkıp tora tösle. Söyembikä diyügä, Qazan xalqın, bigräk tä ğädi xalıqnı xörmät itkän, anı böten yöräge belän yaratqan güzäl xanbikä obrazı kilep basa. Äye, xalqıbız Söyembikäne izgelär rätenä quyıp zurlıy. Söyembikä manarası yanında yış qına namaz uqıp utıruçı xatın-qızlarnı oçratırğa bula. Äyterseñ lä alar küñellärendäge borçu-şatlıqlarnı Söyembikäneñ üze belän urtaqlaşalar. Xalıq bu manaranı izge urınğa sanıy ikän, bu yuqqa tügel. Nindider küzgä kürenmäs sixri köç – Söyembikägä bulğan xörmät, anı yaratu xise kiterä alarnı monda.

Millätebezneñ ğorurlığı bulğan Söyembikäne Qazan xanlığı tarixınıñ ayırılmas ber öleşe dip qarasaq ta, bu şäxesne tiyeşençä zurlıybızmı, aña ixtiram saqlıybızmı soñ bez? Äydägez, bu sorawğa cawap birü öçen, mäs’äläne törle yaqlap tikşerep qarıyq.

Qazan xanlığı häm Söyembikä turında 19-20 nçe ğasır çiklärendä yäşägän R. Fäxretdin, H. Atlasi, Z. Wälidi kebek tarixçılarıbız, urıs tarixçısı M. Xudyaqov häm xäzerge çor tatar tarixçıları F. Urmançe, R. Fäxretdinov, R. Ämirxanov, şulay uq yazuçılarıbız M. Xäbibullin, R. Batulla h.b. Söyembikä turında şaqtıy bay eçtälekle külämle äsärlär icat ittelär, anıñ isemen mäñgeläşterdelär, tatar tarixın yaqtırtuğa häm bayıtuğa zur öleş kerttelär. Xalqıbız alarğa bik räxmätle.

Bügen millätebez öçen iseme dä qalqan bulıp torırlıq Söyembikäbezneñ tarixi rolen kimetergä tırışu, millätebezne kimsetergä, anıñ däräcäsen töşerergä teläw sizelä başladı. Bolay da tatar tırnağı astınnan ker ezlärgä yaratuçılarnıñ tegermänenä su qoyu yäki, ikençe törle äytkändä, üzeñ utırğan botaqqa balta çabu belän ber bit bu! Süz menä närsä turında bara. “Miras” jurnalınıñ 2001 yılğı 10 nçı sanında K. Latıypnıñ “Söyembikä xatası” isemle tarixi poeması basılıp çıqqan ide. Poemanıñ tel-surätläw çaralarına, avtornıñ yazu öslübenä tuqtalıp tormıyça, turıdan-turı anıñ eçke mäğnäsenä iğtibar itik. Tarixqa qağılıp, Söyembikäneñ xatasın “ezläp tabıp”, anı xalıq xökemenä täqdir itärlek tä bulğaç, bik citdi närsäder bu, dip uylap, min anı qat-qat uqıp çıqtım. Ölkän yäştäge şağıyrneñ bu äsäre mine şaqqattırdı.

Xanlıq tacınnan waz kiçep,

Qazannan kitep,

Söyembikä zur yalğıştı, – dip yaza avtor. Alğa taba ul Söyembikäne:

Üze ğayeple,

Kötmägändä, uylamağanda

Tacdan waz kiçte.

Qazannan kitte,

İvan yomışçısı Şahğäline taclı itte, – dip ğäyepli.

Dimäk, poemadan añlaşılğança, Söyembikä, xanlıq tacınnan waz kiçep, Mäskäwgä üze teläp kitkän bulıp çığa. Şunı iskä töşerik: xanlıq tacı Söyembikädä tügel, ä anıñ ulı Ütämeşgäräydä, ul barı tik regentşa, yäğni waz kiçü-kiçmäw mäs’äläse anıñ ixtıyarında bula almıy. Ul, üze teläp, “Qazannan kitte” diyü avtornıñ zur yalğışı ğına tügel, ä isemnäre iskä alınğan tarixçılarıbıznıñ barlıq fänni xezmätlären ber seltänüdä sızıp taşlaw digän süz. Ber H. Atlasi ğına da “Söyembikä” häm “Qazan xanlığı” kitapların yazğanda, barısı 56 çığanaqtan faydalanğan. Qalğannarınıqı da küktän alıp yazılğan uydırmalar tügel. Alar faydalanğan çığanaqlarnıñ bersendä genä bulsa da, Söyembikä Qazannı taşlap, üz irege belän Mäskäwgä kitte diyelsä, mondıy närsä tarixçılar iğtibarınnan çittä qalmas ide. Çınlıqta isä, Söyembikäneñ yäşäyeşe, yazmışı Qazan türäläre qulında bulğan. 1449 yılda ire Safağäräy ülgäç, ike yaşlek ulı Ütämeşgäräy anası Söyembikä regentlığında xan itep iğlan itelä. Bu çorda anıñ xäle bik awır bulğan, türälär Söyembikäne sanlamağannar. Ütämeşgäräy idärä itkän çorda ğına da, Z. Wälidi fikerençä, Qazannan, Mäskäw xezmätenä kerü öçen, un meñläp keşe qaçıp kitä. Qırımnan kilgän häm soñınnan garnizon başlığı bulğan Qoşçaq (Quçaq) uğlan anıñ töp yärdämçesenä äylänä, läkin tizdän aña qarşı oppozitsiyä oyışa. Qoşçaq Qazannan kitärgä mäcbür itelä. İdarä itüdä täcribäse bulmağan Söyembikä ber kiñäşçesez dä qala.

1550 yılda İvan IV Qazanğa çirattağı höcümen başlıy. “Oşbu qurqınıçlı waqıtlarda Qazannıñ ğäyrätle, aqıllı mälikäse Söyembikä, krepost’ östenä menep, üze qomandalar birep yöri”, – dip yaza ul çor turında Z. Wälidi. Qazannıñ ğädi xalqı xanbikäsen yarata, çönki ul härçaq alar yärdämenä tayana, ä türälärneñ qäyberläre kübräk üz mänfäğätlären genä qayğırtqan. Urıs ileneñ bu poxodı Qazanğa zur qurqınıç tudırğan älege könnärdä türälär İvan IV belän kileşü tözergä aşığalar. Xodayqul, Nurğäli Şirin (Söyembikä häm Safağäräyneñ töp doşmanı Bulat Şirin ulı) citäkçelegendä Waqıtlı xökümät tözelä. Alar Mäskäw belän ike arada kileşü tözü öçen, ilçelär cibärälär, täxetkä Şahğäline çaqıralar. Urıs xökümäte anı xan itep cibärä, ä Söyembikäne ulı belän bergä, äsir itep, Mäskäwgä ozatunı taläp itä. 1551 yılnıñ 11 nçe avgustında ber yaqlawçısız qalğan Söyembikä, Ütämeşgäräy, Qoşçaqnıñ ike balası, Aq Möxämmäd uğlannıñ ulı mäcbüri töstä Qazannan Mäskäwgä ozatıla. “Mondıy waqıyğanıñ oxşaşın tarix kürmägän bulsa da, tatar küñele anı eşläwdän tartınmadı”, – dip yazğan H. Atlasi ul turıda. Ber ük dindäge qärdäş Qırım xannarınıñ idärä itüwennän qurıqqan Qazan türäläre Mäskäw patşası aldında bil bögüne östenräk kürep, üz xannarınnan häm anıñ anası Söyembikädän änä şulay baş tartalar.

Söyembikäneñ üz irege belän İvan qaramağına kitüwe hiç tä mömkin tügel. Qazannan kitär aldınnan ul ire Safağäräy qäbere yanında üzäk özgeç tawış belän yılıy, äyterseñ lä söyeklese anıñ ah-zarın işetä ala. Bu yılawda tatar xalqınıñ qarğışlı açı yazmışı çağıla. F. Urmançenıñ “İdegäy, Nursoltan, Söyembikä” kitabında anıñ yılaw-sıqtawlarınıñ tulı tekstı birelgän. Şunnan ber özekne kiteräm: “İ, söyekle padişahım minem, söygän Safağäräyem! ... Küräseñme soñ xäzer: sineñ söyekle xatınıñnı häm şulay uq özelep yaratqan sabıy ulıñnı doşmannar totqınlıqqa alıp kitälär! Nişläp soñ şulay irtä taşlap kitteñ sin bezne? Nişläp soñ... waqıtınnan elek qara, qarañğı cir astına kerep yattıñ? Söyeklem minem! Bezne xäzer ğömer-ğömergä Qazannıñ wä qazanlılarnıñ, barlıq möselman xalıqlarınıñ qan doşmanı bulğan Mäskäw patşası totqınlıqqa aldı. Aña qarşı toru öçen minem köçem dä, ğäyrätem dä citmäde! Yärdämgä kilerdäy ixlas duslarım, yaqlawçılarım da bulmadı minem... Kemgä genä söylimme ikän qaygımnı? ... Mine urıslarğa satqan Qazan türälärenä – satlıq can, cinayätçelärgä söylimme qaygımnı? ... Artıq cılarlıq xälem dä qalmadı minem. Däryäday tügelgän yäşlärdän küzlärem dä suqıraya buğay inde...”

Bu tekstnı däresleklärgä kerterlek. Änä iç mäktäp uquçıları “Plaç Yaroslavnı” (“Yaroslavna yılawı”) turında uqıp, urıs ile öçen awır waqıtlarnı küz aldına kiterep utıralar. Söyembikä yılawı belän tanış keşe anı ğayepläp utıra alır ideme ikän? Poemadağı tağın berniçä özekkä iğtibar itik.

Şahğäline sin dä sına:

İke arada,

Mäskäw belän Qazan arasında çaptır.

Qul-ayağı belän üzen qarmaqqa qaptır, – dip söyli İvan Söyembikägä.

Süzlärenä genä iğtibar itegez äle. Qarmaqqa qaptır, yänäse. Niqädär vul’garlık. Äyterseñ lä süz ber uram xatını turında bara.

Sin anıqı, ul sineke.

İtär idem üzemneke,

Anastasiyäm bulmasa, – dip däwam itä İvan patşa.

Avtornıñ fantaziyäsenä iseñ kitärlek. Totqın bulsa da, Söyembikä, berençe çiratta, xanbikä bit äle. Annan soñ barısı da üz qulında bula torıp, İvannıñ aña, üzeneñ doşmanına, mondıy süzlär söyläp toruwı da ikele.

Avtor alğa taba İvan patşa isemennän Söyembikäneñ uy-xıyalların taswirlarğa kereşä.

ul qulına qılıç alaçaq.

Mäskäw yawğirläre belän bergä

Qazanğa qarşı baraçaq.

Qanlı yawda qatnaşaçaq.

Bu yullarnı yazğanda avtor nindi xislär kiçerde ikän dä üz ilenä qarşı “yawğa baruçı” Söyembikäne ni räweşle küzalladı ikän ul? Käğäzgä töşkän bu yullardan yörägenä utlar ürlämäde mikänni? Yuq şul. Tarixnı “yañartırğa” kereşkän avtor tizdän tağın ber poema yazıp taşlıy.

K. Latıypnıñ ikençe poeması 2003 yılğı “Miras” jurnalınıñ 10 nçı sanında “Gäwhärşad” iseme belän basılıp çıqtı. Monda ul bu şäxesne tarixi böyeklekkä kütärep, Söyembikäne ğäyepläwneñ iñ yuğarı noqtasına citä. Ul anı Qazanğa qarşı yawğa baruçılar arasında itep surätli.

Söyembikä, elekkege xanbikä,

Şahğäli belän bergä,

Ğäziz Qazanımızğa yaw belän kilä ikän.

İnde Söyembikäneñ Qazan xanlığı täxetendä

xan belän yänäşädä

yañadan utırası kilä ikän.

Şul xaqta uylana-uylana

yarsulı yöräge tibä ikän.

Şuña oxşaşlı yullar poemada baytaq. Bu bernindi mantıyqqa da sıya torğan närsä tügel. Uylap qarağız äle. Üzeneñ ziräk aqılı belän ayırılıp torğan Söyembikä, täxeten kire qaytaru öçen, şundıy yulnı saylar ideme, qan doşmanı İvan aña Qazanda idärä itärgä mömkinlek birer digän uylar anıñ başına kiler ideme ikän? Yuq, älbättä. Tarixi çığanaqlarda (süz tatar xalqınıñ ataqlı tarixçıları turında bara) andıy närsägä xätta işarä dä yuq. Yawız İvannıñ da Söyembikägä Qazannı yawlaşırğa barırğa täqdim itüwe mömkin tügel, çönki başına tay tipmägän keşe üz doşmanın, Qazan däwläteneñ xanbikäsen, xalqı yanına yaqın da cibärergä qurqır ide. Kiresençä, ul anı Qazannan yıraqtaraq totu öçen, Qasıym xanı Şahğäligä kiyäwgä birep qotıla. Buysınmas häm ğorur xolıqlı Söyembikä berqayçan da andıy yulğa barmas ide. Şundıy bulğanğa kürä dä Şahğäli totqınlığında awır häm ğazaplı tormış kiçerä ul, xätta böyek tarixçıbız R. Fäxretdin fikerençä, Şahğäli yawız, buysındıra almağanğa kürä, İvan IV qotırtuwı buyınça anıñ qolaq-borınına qadär kistergän. Söyembikäne üz xalqına qarşı çığuda ğäyeplägän avtor fikerençä, Qazannı saqlawda qatnaşıp, batırlarça häläq bulğannarnıñ berse Gäwhärşad xanäkä bulğan.

Kem soñ ul Gäwhärşad? H. Atlasi fikerençä, “bu keşe üze xatın ğına bulsa da, anıñ Qazan xanlığına itkän zararları meñ irnekennän artıq buldı. Qazan xanlığınıñ betüwenä köç quyğan keşelär arasında bu xatın iñ zur urın tottı. Bu tezgensez xatın köçsez xanlıqnıñ betüwe öçen batır xezmätçe buldı.”

Gäwhärşad xanäkä – İbrahim xannıñ qızı, Möxämmädämin xannıñ señelese – Qazan türäläre qarşında şaqtıy abruylı sanalğan, xanlıqnıñ kürenekle keşeläre Keçe Ali mirza, Bulat Şirin h.b. anıñ iseme tiräsendä berläşep, Qırımnan kilgän xannarğa qarşı daimi räweştä eş alıp barğannar. Urıs däwläte Qazanğa qurqınıç tudırğan çaqlarda Gäwhärşad häm başqa türälär, idärä itü öçen, Qırım xannarın, yäğni Säxibgäräy, Safağäräy xannarnı (Safağäräyne Qazan täxetenä öç tapqır utırtalar) çaqırıp kiterälär. Bilgele bulğança, näq menä şuşı xannar idärä itkän çorlarda Qazan xanlığı bäysez däwlät bulıp yäşägän. Läkin qatı qullı bu xannar Qazan türälären dä buysındırıp totqannar, ä üz mänfäğätläre öçen genä tırışa torğan bu mirzalarğa mondıy säyäsät, älbättä, ber dä oşamağan. Alar Mäskäw patşası yärdämenä tayanıp, Qırım xannarın quwıp cibärä häm Mäskäw täqdim itkän xannarnı täxetkä utırta torğan bulğannar. Mondıy uyın näticäsendä Şahğäli (öç tapqır Qazanda xan bulıp tora), Canğäli kebek Mäskäw mänfäğätlären yaqlawçı xannarnıñ Qazan täxetendä utıruları bilgele. Gäwhärşad häm anıñ qul astındağılarnıñ mondıy eşläre Qazan xanlığın köçsezländerügä, ä Mäskäw xakimiyäte yoğıntısınıñ tağın da zurayuwına kitergän. Änä şundıy tarqawlıq, üzara ızğış-talaş, üz mänfäğätlären genä qayğırtıp yäşäw Qazan xanlığınıñ köçsezlänüwenä häm axır çiktä cimerelüwenä kitergän. Qırım, Nuğay, Qazannıñ berläşep yäşi almawında türälärneñ ğäyebe hiçşiksez zur.

Bu xällär bik küptän bulğan. Süz dä yuq, Gäwhärşad xanäkä qılğan ğämällär arasında, bälki, yaxşıları da bulğandır. İxtimal, poema avtorı da şuña işarä itkänder. Döres, tarixi xezmätlärdä Qazannı yaqlap şähit kitüçelär arasında Qol Şärif iseme bilgele bulsa da, Gäwhärşad iseme telgä alınmıy. Ni genä bulmasın, anıñ isemen Watannı saqlawçılar belän ber rätkä quyalar ikän, monnan millätebezgä zur zıyan bulmas. Tik menä Söyembikäneñ yaqtı isemen yuq itärgä teläwne berniçek tä añlap bulmıy. Bigräk tä mondıy närsälärneñ xalıqara fänni-populyar “Miras” jurnalında basılıp çığuwı ğäcäp toyıldı. Ber genä märtäbä bulsa da eç poşmas ide. Yuq bit, berazdan, 2008 yılğı “Miras”nıñ 10 nçı sanında baş möxärrir M. Säxapovnıñ jurnalğa yazğan baş mäqäläsendä Söyembikä turında şağıyr K. Latıyp poemalarında yazılğannar belän tulısınça täñgäl kilä torğan fikerlär äytelde. Qäyber misallarğa tuqtalasım kilä. “Tatar xalqı xakimiyät başına (1551 yıl turında süz bara) üz millät wäkillären, tögälräk äytkändä, İbrahim xan qızı Gäwhärşad xanbikä keşelären utırta. Mäskäw kenäzlege Söyembikä regentşanıñ häm anıñ ulı Ütämeş Gäräy xannıñ (1546-1566) ğömeren qotqarıp qala häm alarnı Mäskäwgä alıp kitä”, – dip yaza M.Säxapov häm moñarçı bilgele bulğan tarixi fikerlärneñ qapma-qarşısın isbatlarğa tırışa. Läkin soraw artı soraw tuwa: kemnärdän qotqara, Gäwhärşad xanäkä keşelärennänme, ällä Qazan xalqınnanmı? Söyembikä “üz millät wäkile” tügelmeni? Alaysa, kemnär alar millät wäkilläre? Qotqara ikän, yeğerme yäşe tulmas borın Ütämeşgäräyneñ Mäskäwdä üterelüwen, Söyembikäneñ zur ğazaplar kürep, waqıtsız bu dönyadan kitüwen niçek añlatırğa? Bu oçraqta avtor nindi tarixi çığanaqlarğa tayanıp yazuwın iskärtergä tiyeş ide, minemçä. Baş möxärrirneñ: “Söyembikä regentta, başta Can Ğäli xanğa, annan soñ Safa Gäräy xanğa kiyäwgä çıqqannan soñ, Qazan xanlığı belän qabat idärä itärgä omtılıp, 1552 yılnıñ 9 mayında Şah Ğälineñ xatını bula”, – digän fikere tağın da ğäcäpkä qaldıra. Qazan türäläreneñ xıyänäten kürgän häm İvannıñ yawız plannarın sizep, kürep torğan Söyembikä Qazanğa kire qaytu yulınıñ mäñgegä biklängänlegen añlamaslıq däräcädä berqatlı bulmağandır. Söyembikä üz ixtıyarı belän Şahğäligä barğan bulsa, Qasıym xanlığında räxät ğömer kiçerep yatqan bulır ide.

K. Latıyp häm M. Säxapovnıñ Söyembikäneñ Qazannı yawlap alırğa kilüwe turındağı farazlawları – çın döreslekne bozıp kürsätü ul. Alay ğına da tügel, bu küptän gür iyäse bulğan tarixi şäxeslärebezneñ ruxların xurlaw, kimsetü belän berrättän, tatar millätenä, anıñ ütkän tarixına külägä töşerü dä bulıp tora. Ğömumän, ütkännärdä qazınıp, “ğädellekne raslaw” eşenä kereşkändä, xalqıbız tarixın bozıp kürsätüçe çığanaqlarğa tügel, obyıktiv bäyä birerdäylärenä tayanırğa tırışırğa kiräk. Soñğı waqıtlarda, kemnärneder şaqqattırırğa tırışıp, tarixi döreslekkä qarşı kilüçe mäqälälärne xalıq xökemenä çığaru yışayıp kitte. Alarnıñ xalıqara “Miras” jurnalında dönya kürüwe bik küplärne borçıy. Qäyberäwlär üzlären “millätne inqıyrazdan saqlap qaluçılar” dip atıylar, ämma Söyembikä, M. Cälil (şul uq “Miras”ta M. Säxapov häm E. Yahudinnıñ “Barbaross inqıyrazı” isemle draması basılıp çıqtı) isemnärenä pıçraq atu millätebezgä fayda kitermäyäçäk, kiresençä, anı sazlıqqa törtep töşerü bulaçaq. Mäqälämne Aqmulla süzläre belän tögällisem kilä.

Saf altınnı näceskä buyaw belän

Näces kitär, altınnıñ zatı kitmäs!..

Berketelgän faylKüläme
Altınğa näces yabışmas [0]57 KB

VK фикерләре