“Bankrot”nıñ bankrotlıqqa çığuwımı, ällä...

G. Qamalnıñ “Bankrot” komediyäse küp kenä teatr säxnälärendä quyılıp, tamaşaçı tarafınnan härwaqıt yuğarı bäyälänep kilde. Nihayät, 2007 yılda Çallı tatar däwlät drama teatrı baş rejisserı F. İbrahimov tarafınnan quyılğan bu kürenekle satirik komediyäne Çallı tamaşaçısı da (bik zäwıqlı tamaşaçı!) qaraw bäxetenä ireşte. Klassik äsärne säxnägä çığaru, hiçşiksez, zur professional’ ostalıq, icadi aktivlıknı taläp itä. Çallı teatrı artistlarınıñ säxnädäge uyınnarın küzätep barğan tamaşaçı bularaq, bez alarnıñ bu äsärne quya alularına hiç tä şiklänmädek. Teatrğa kilgän tamaşaçılar da şundıy uq fikerdä ikän. Menä niçä yıl rättän “Qort” komediyäseneñ (avtorı F. Ğäliev, rejisserı F. İbrahimov) säxnädän töşmiçä uynaluwı, xalıqnıñ anı bik yaratıp, qat-qat qarawı şul turıda söylämimeni? Ä T.Miñnullinnıñ “Bez bit awıl malayı” dramasın (rejiserı R. Ğäliev) qarap, bik küplär üzlärenä ruxi azıq – küñel cılısı alıp kitälär. R. Säğdullin, G. Fäyzraxmanova (“Qort”), İ. Fäxretdinov, F. Kasayevanıñ (“Bez bit awıl malayı”) uyınnarı berkemne dä bitaraf qaldıra almıy. Şularnıñ uyınnarın qaraw öçen genä dä teatrğa yörüçe keşelär baytaq Çallıda. Alar uynamıy, alar äsärdäge tormış belän yäşi, şuña kürä dä xalıq küñelen yawlıy aldılar digän fiker belän küplär kileşer dip uylıybız.

Yaña spektakl’ qarap läzzätlänü niyätennän teatrğa kildek. Uyın yarıysı ğına başlanıp kitte. Dekoratsiya dä, kostyumnar da matur ğına. Belgänebezçä, “Bankrot” komediyäse syujetınıñ tözek häm konfliktınıñ anıq häm cıynaq buluwı belän ayırılıp tora. Berençe pärdädä tamaşaçı töp personajlar – Siracetdin (B. Säläxov) häm anıñ xatını Gölcihan (G. Fäyzraxmanova) belän tanışa. Siracetdin elekkege burıçların kimetep tüläw maqsatı belän bankrotlıqqa çıqmaqçı bula. Monıñ öçen ul şaqtıy qurqınıç xäylä qora: Mäskäwgä barğanda “talanıp”, ä berazdan “aqıldan yazıp”, Mäskäw doverennıyların aqça urlatuwına ışandırmaqçı bula. Siracetdin ota alırmı, qarşında torğan kirtälärne ciñärme? Anıñ üz niyäten tormışqa aşıru öçen köräşüwe komediyäneñ konfliktın täşkil itä. G. Qamal tarafınnan äsär änä şulay uylanılğan.

Mondıy satirik komediyäne quyarğa alınğan rejisser şuşı konflikt tiräsendä tuplanğan waqıyğalarnı canlı häm kölkele itep birü öçen, säxnä qanunnarınıñ här mizgelennän, tel – surätläw üzençäleklärennän bik osta faydalanırğa tiyeş ide. Ämma bez monı kürä almadıq. Bu komediyäne moñarçı uqımağan häm berençe qat säxnädän qarawçı tamaşaçı küp närsäne añlap betermäde şikelle. Niçek bar, şulay qabul itte ul anı. Ä inde komediyä belän tanış bulğan tamaşaçı bötenläy aptırap qaldı.

Äydägez bu tamaşağa küzätü yasıyq.

İreneñ küzenä genä qarap toruçı Gölcihan nindi genä täkäbber, yünsez xolıqlı, üzennän tübänräklärne kimsetüçe, eş räten belmäwçe zat itep birelsä dä (G. Qamal anı şulay surätli), barıber ul tıynaqlıq, insaflıq kebek sıyfatlarnı bötenläy ük yuğaltıp betermägän tatar xatını. Ä bu spektakl’däge Gölcihanğa şaqtıy yaña sıyfatlar östägän rejisser. İreneñ aqıldan yazuwın belgäç, yarlılanıp qaluwınnan qurıqqan xatın, ğädättä, qızğanu xisläre uyata. Monda isä ul bar närsäne üze xäl itä torğan möstäqıyl xarakterlı, usal häm kirägennän artıq tärbiyäsez (vul’gar) itep birelgän. Säxnä buyınça xezmätçe qızlar belän quwışıp yörülär, kiräksä-kiräkmäsä dä qıçqırışu, Näğıymä qarçıq (G. Ğäynetdinova) belän bergä bulğan küreneşlärdä kuşetkağa awıp, nilärder qılanu bu personajnı tanımaslıq itkän. Ğömumän, spektakl’ barışında säxnädäge ığı-zığı, artıq tawışlanıp çabışular tamaşaçını arıta, waqıyğalarğa iyärep barırğa, anı añlarğa qomaçawlıy.

Epizodik obrazlardan Ğärifä (Ç. Sadıykova) häm Mälikä (E. Şihapova) - ber küreneştä genä qatnaşsalar da, şaqtıy qızıqlı obrazlar. Bik az ğına waqıt aralığında bu personajlar yärdämendä tamaşaçı şähärneñ bay qatlawı tormışın küz aldına kiterä ala. Läkin replikaları betep, ikençe küreneş başlanğanda alarnıñ östäl astına kerep qaçuwı häm tulı ber küreneş betkänçe şunda utıruları säyerräk toyıla.

Şunıñ belän genä betsä, ber xäyer. Artıq şawqımlı buldı bu östäl astı. Spektakl’ barışında barlıq personajlar da diyärlek bu östäl astına kerep çıqtılar. Närsä bu? Säxnä küreneşläreneñ uylanılıp betmäweme, ällä rejissernıñ üzenä kürä ber kölke tudıru çarasımı?

İkençe qatqa menä torğan basqıç ta nıq “xezmät itä” tamaşada. Xezmätçelär dä, Siracetdin belän Gölcihan da bik küp tapqırlar şul basqıçtan çabıp menep häm töşep, äyterseñ lä yögereşü ostalığına imtixan tottılar. İtäklärenä abınıp yığılıp töşmägäyläre dip qurkıp utırdı tamaşaçı häm, älbättä, töp fikerne totıp qalu awırlaştı. Ğömumän, kiräkmägän xäräkätlär artıq küp yasala.

Öçençe pärdädä totaştan diyärlek Siracetdinnı “azapladılar”. “Camali belän Qamali Siracetdinnı citäkläp kilep kerälär”, - diyelgän “Bankrot” äsärendä (öçençe pärdä başındağı afişada). Bu, çınnanda, şulaybulırğatiyeş tä. Ağay-ene bit! Ä monda, kiresençä, Siracetdinnı nindider ber särxuş xuligannı totqan kebek, qul-ayaqlarınnan qayırıp, österäp diyärlek alıp kerälär. Kuşetkağa suzıp salıp, tışawlap, östenä, xätta awızına ük menep utıralar. Aldağı küreneşlärdä xezmätçelär isä yögän kiderep quyalar, tibep-tibep qıynıylar. Citmäsä, moña artıq küp qıçqırışu östälä. Kölke tudıru çarası diyär ideñ, tamaşaçı kölmi. Rejisser kertkän yañalıqmı bu? Monıñ belän ul ni äytergä teli?

Rejisser äfände, öçençe pärdäne qabat uqıp qarağız äle. G. Qamal Siracetdinnıñ uy-niyätlären tamaşaçığa belderep baru öçen, aparta alımın (çitkä äytelgän replika) bik osta qullanğan. Ä sezneñ Siracetdinığız öçençe pärdä buyına ber genä süz dä äytmi. Yüğıysä, ul tirä-yaqtağılar belän üz arasındağı xälgä añlatma birep barırğa tiyeş. Äsärneñ konfliktın açuda, obraznı tudıruda iñ osta alım bit bu! Mäsälän,

Qamali. Alar soñ ni dilär?

Camali. Bernärsä dä äytmilär, kibettäge kenägälärne qaradılar. “Sezneñ bu kenägäläregezne çurt üze kilsä dä añlıy almas”, - dilär.

Siracetdin (üzaldına). Anı şul alar töşensen dip yazmıylar.

Bu äsärne belmägän tamaşaçı Siracetdinnıñ yüri genä “cülärlänüwen” añlamıy da qaldı. Komediyä axırında da bu açılıp citmäde.

Rejissernıñ tağın ber “yañalığı” turında berniçä süz äytäsebez kilä. Mäskäw doverennıyları, doktor, şular arasında Vasiliy Dmitriyeviç ta – bar da yevreylar itep kürsätelgän. Ös häm baş kiyemnäre şunı raslıy. “Tatar säwdägäre yevreylarnı da töp başına utırttı bit”, - dip äytmäkçe bulamı rejisser? Ay-hay, bu döreslekkä turı kilep betä mikän?! Ällä bügenge çorğa işarä itäme ul? (Alay disäñ, komediyäneñ syujet sızığı gel şul kileş qalğan bit).

Komediyäneñ finalına kilep citkäç, tamaşaçını siskänderep cibärerlek tağın ber “şaqqattıru” buldı: öç östäl tulı tatar rizıqları arasında ber şeşä eçemlek häm peşkän zur duñğız gäwdäse. Tamaşaçı telsez qaldı xätta. Xäyer, kiläçäktä bu duñğıznı balıq belän alıştırmaqçı bula rejisser. Läkin komediyäne atna däwamında qarağan tamaşaçı monı niçek añlarğa tiyeş? Millättän kölü bula bu, bezneñçä. Bügenge tatar baylarına işarä dip tä qabul itep bulmıy monı. Niqädär bay millättäşlärebezne beläbez. Berseneñ dä östälenä peşkän duñğıznıñ menep “qunaqlağanı” yuq äle.

Teatr - tamaşaçını tärbiyäläw urını. Ul monda kilgäç, ruxi yaqtan çistarınıp, canına räxätlek alıp kitärgä, tormış turında uylanırğa tiyeş. Tamaşaçı yılıy da belsen, kölsen dä. Ä menä digän klassik şedevrlarıbıznı bozıp kürsätep, anı tärbiyäläp bulmıy. Spektakl’dä uynawçı artistlarıbıznı qızğanıp kittek bez. Yomşaq qına äsärne dä, komediyäme ul, dramamı, menä digän itep başkarıp, anı üz cilkälärendä tartıp alıp çığa ala torğan zatlı artistlarıbız rejisser qulındağı qurçaq şikelle. Änä şunısı qızğanıç.

Fikeremne yomğaqlap, şunı äytäsem kilä: ““Bankrot”nıñ bankrotlıqqa çığuwı tügel bu, rejisser äfände, bu – sezneñ bankrotlıqqa çığuwığız!”